„Moja droga”/„nasza droga” do dziedzictwa zapisanego lokalnie (czyli dlaczego i jak doszło do powstania i wydania publikacji)

Istotną przesłanką do opracowania Słownika gwar małopolskich był brak tego typu publikacji, która obejmowałaby cały obszar dialektu małopolskiego. Słownik został przygotowany w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie. IJP PAN podjął się również jego wydania. Nie ulegało wątpliwości, że Instytut jest szczególnie predestynowany do realizacji tych zadań. Dysponuje on bowiem największym zbiorem polskich wyrazów gwarowych. Wiele zawartych tam zapisów pochodzi od lokalnych działaczy, nierzadko pasjonatów niemających fachowego przygotowania. Na podstawie tej kartoteki powstaje monumentalny Słownik gwar polskich PAN (dotąd wydany do końca litery I). By przybliżyć całość słownictwa, które zawiera niniejsza kartoteka, opublikowano Mały słownik gwar polskich (wyd. I, 2009; II, 2010). W IJP PAN gromadzona jest też na bieżąco literatura fachowa i popularnonaukowa. Pracownicy Instytutu udzielają konsultacji i wspierają regionalistów czy lokalne społeczności w pielęgnowaniu dziedzictwa kulturowego. W Instytucie odbywają się spotkania, od kilku lat cyklicznie (pod nazwą Spotkania z gwarą), poświęcone szeroko pojętej kulturze regionalnej (nie tylko polskiej).
Wydanie Słownika gwar małopolskich okazało się możliwe dzięki sprzyjającemu działaniu różnych osób i okoliczności. Dobre merytoryczne przygotowanie grupy doświadczonych pracowników Instytutu oraz niezwykle cenne i bogate zbiory (rękopisy i druki) spotkały się z przychylnością Dyrekcji. Została utworzona Pracownia Gwar Małopolskich, której głównym zadaniem było opracowanie Słownika.

W jaki sposób publikacja wpisuje się w założenia Targów.

Słownik gwar małopolskich (t. I: A-Ó, t. II: P-Ż) rejestruje i upowszechnia niematerialne dziedzictwo kulturowe, jakim jest język mieszkańców wsi. Ów język, czyli gwara, to odmiana języka ograniczona terytorialnie (do jednej czy kilku miejscowości, też do większego obszaru). Jeśli nikt jej nie utrwali, jest narażona na stopniowe zanikanie. W rozmowach z mieszkańcami wsi niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, kiedy nie pamiętają oni nazw przedmiotów (i ich części), które nierzadko wyszły z użycia czy choćby określeń na osoby charakteryzujące się danymi cechami. Rozmówcy nieraz żałują, że nie zapisywali tych wyrazów czy wyrażeń.
U podstaw Słownika gwar małopolskich (podobnie jak w przypadku wielu innych słowników regionalnych) leży naturalna chęć i potrzeba przechowania własnej mowy i przekazania jej kolejnym pokoleniom. Utrwalanie gwary w formie zapisów czy nagrań (też z obrazem) przyczynia się do zachowania ciągłości kulturowej. Wszak język jest nośnikiem kultury. Pojedynczy członkowie lokalnych społeczności nierzadko nie są w stanie jako amatorzy ocalić od zapomnienia swój najbliższy język.
Przywiązanie mieszkańców wsi do własnej mowy dostrzegają językoznawcy zajmujący się dialektologią. Połączenie naturalnej chęci i potrzeby jednych z fachowym przygotowaniem drugich owocuje dość licznymi publikacjami. Jedną z nich wydaje się być Słownik gwar małopolskich.

O publikacji

Słownik gwar małopolskich jest pierwszą tego typu publikacją, która obejmuje cały obszar dialektu małopolskiego (czyli – ujmując obrazowo – południowo-wschodnią ćwiartkę terenu Polski). Podzielone na dwa tomy opracowanie (t. I: A-Ó, t. II: P-Ż) zawiera blisko 8000 tysięcy artykułów hasłowych. Autorzy, dysponując wieloma danymi o prezentowanych wyrazach, wskazali obecność poszczególnych znaczeń na innych obszarach (Śląska, Mazowsza, Wielkopolski, Pomorza południowego czy Kaszub). Cytaty ilustrujące użycie danych słów zostały zlokalizowane z dokładnością do wsi (jej nazwie towarzyszy skrót powiatu). W Słowniku uwzględniono wyrazy i ich znaczenia nieznane w języku literackim.
Niniejsza publikacja opiera się głównie na największym zbiorze polskich wyrazów gwarowych zdeponowanym w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie oraz udostępnionym w Internecie (http://rcin.org.pl/dlibra). Kartoteka ta zawiera wiele materiałów rękopiśmiennych, dotąd niepublikowanych, które wykorzystano w wydanym Słowniku. Pochodzą one przede wszystkim z zapisów uzyskanych w terenie. Bazę materiałową poszerzono o nowsze, istotne źródła (np. o Słownik gwary orawskiej J. Kąsia, Kraków 2003; Słownik gwary Zakopanego i okolic J. Zborowskiego, Zakopane-Kraków 2009 czy choćby Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic) A. Wietrzyka, Gorlice 2011). Najstarsze poświadczenia wyrazów przedstawionych w Słowniku gwar małopolskich sięgają XIX wieku.
Pierwszy tom zawiera przejrzysty i zwięzły wstęp (s. 5-8) pozwalający użytkownikowi w prosty i szybki sposób poznać zakres i charakter opracowania. Nie zabrakło również mapy prezentującej podział Polski na obszary dialektalne. Do wstępu dołączono wykazy skrótów geograficznych oraz gramatycznych i stylistycznych, jak też wykaz źródeł drukowanych i autorów haseł (wszystkie te wykazy oraz mapa znalazły się również w drugim tomie).
Mając na względzie szeroki krąg odbiorców, zrezygnowano w Słowniku z zapisów fonetycznych. Przedstawiony w nim zasób słownictwa pozwala lepiej poznać specyfikę oraz bogactwo kultury materialnej i duchowej regionu.

Prezentacja Publikacji

Prezentacja Słownika

Prezentacja-o-Slowniku-gwar-malopolskich